اصل یازدهم:
در اسلام دایره حرام تنگ و چیزهای حرام به نسبت آنچه حلال است بسیار کم است ولی در مورد حرام شدت عمل نشان داده و مؤکداً آنرا منع کرده است و هر راهی را چه آشکار و چه پنهان که به آن منتهی شود و انسان را به سوی آن بکشاند بسته است و هر چیزی که وسیله حرام شود ویا به انجام حرام کمک نماید منع نموده و اجازه نمی دهد حرام به وسیله هیله حلال شود. همان طور که قبلاً این موضوعها و بقیه اصول و قواعد دهگانه را شرح دادیم.
اما اسلام با همه سختگریهایش در مورد حرام جنبه نیازهای ضروری زندگی و ضعف انسان در برابر این نیازها را فراموش نکرده است به مسلمان اجازه داده است که به هنگام فشار و احتیاج ضروری به اندازه رفع نیاز ضروری و نجات از مرگ از حرام استفاده نماید. خداوند متعال بعد از بیان روزی های حرام از قبیل گوشت مردار، خون و گوشت خوک می فرماید:
( فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ) سورة البقره آیه ۱۷۳
( درمانده ای که نتوانست روزی حلال بدست آورد و برای حفظ جان خود مجبور به خوردن روزی حرام از قبیل گوشت مردار و خوک و …. شود مادام که متمایل به حرام نباشد و استفاده از حرام از میزان رفع نیاز ضروری تجاوز نکند گناهی بر او نیست و خداوند بخشنده و مهربان است. )
این موضوع در چهار سورة قرآن به هنگام بحث از روزی های حرام تکرار شده است. علما و فقهای اسلام از این آیات و نظایر آنها این قاعده کلی و سهم را استنباط وتأیید نموده اند: ((ضروریات، محظورات را مباح و حلال میسازد)). اما با توجه به آیات مزبور معلوم می گردد که قرآن دو شرط و دو صفت را برای شخص مضطر و ناچار در نظر گرفته است و می فرماید:
( غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ )
( باید باغی نباشد یعنی قصد لذت جویی نداشته باشد و ((عاد)) هم نباشد یعنی نباید از اندازه ای که برای حفظ جانش لازم است تجاوز نماید.)
از دو شرط فوق علمای اسلام قاعده ای دیگری به دست آورده اند که (( استفاده از ضرورت باید در حد ضرورت باشد)). انسان هر چند در مقابل فشار ضروریات ضعیف است ولی نباید تسلیم آن شود و اختیار خود را به هنگام نیاز از دست دهد باید با کمال شهامت به دنبال حلال بگردد و به بهانه نیاز و ضرورت به آسانی حرام را بر خود سهل و گوارا نگرداند.
حلال بودن حرام در حالت اضطراری در دین اسلام با قواعد کلی و فلسفه اسلام هماهنگی دارد. اسلام دارای روح گذشت و عفو می باشد و از خشونت و سختیگری بیزار است و با توجه به این روح و فلسفه است که تکالیف سنگینی را که بر دوش ملتهای قبلی قرار داشت از دوش امت اسلام برداشته است. خداوند چه راست می فرماید:
( یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ ) سورة سورة بقره آیه ۱۸۵
( خداوند آسانی و گشایش را برای شما میخواهد و نمی خواهد در سختی و مضیقه باشید. )
( مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ) سورة مائده آیه ۶
( خداوند نمی خواهد شما را در مضیقه قرار دهد ولی میخواهد با دوری از حرام پاک شوید و نعمت و برکت خدا بر شما تکمیل گردد امید است در برابر این نعمتها وظیفه سپاسگزاری را انجام دهید.)
( یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ ۚ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِیفًا ) سورة نساء آیه ۲۸
( خداوند میخواهد مشکلات و تکالیف سنگینی را از شما بردارد و انسان ضعیف و ناتوان خلق شده است.)
